سن گندم
مقدمه
در رد پای سوابق تاریخی و نیز از منظر اهمیت اقتصادی دو آفت ملخ و سن گندم درکشورمان همیشه مطرح بوده و قدیمی‌ترین نوشته‌ها از خسارتهای جدی این دو که گاه در مناطقی در حد قحطی می‌رسیده در دست است. گسترش و طغیان سن گندم Eurygaster integriceps را در ایران می‌توان مثال خوبی برای گسترش و طغیان حشرات در اثر دخالت انسان در محیط طبیعی ذکر کرد. انجام سم‌پاشی‌های بی‌رویه بر علیه سن گندم و نابودی دشمنان طبیعی آن از جمله عواملی است که سبب گردیده است سن گندم به عنوان یکی از مهمترین آفات گندم و جو مطرح شود و گفتنی است که سن گندم در ایران در اکثر مناطق خصوصا مناطق معتدل کشور انتشار دارد. محل زندگی سن گندم
در گذشته‌های دور محیط اصلی و محل دائمی زندگی سن گندم دامنه‌های نواحی کوهستانی بوده و پوشش گیاهی این مناطق را گرامینه‌های وحشی تشکیل می‌داده که میزبان اصلی این حشره به شمار می‌رفته است. علاوه بر این گیاهان چند ساله مثل گون و درمنه و برگهای خزان کرده درختانی مثل بلوط پناهگاههای زمستانه این آفت را تشکیل می‌دهند. در سالهای اخیر دخالت های انسان در محیط طبیعی نظیر چرای بی‌رویه دام و مصرف گیاهان چند ساله و مصرف درختان و درختچه‌های جنگلی به عنوان سوخت و تخریب مراتع و کشت گندم در این مناطق باعث بهم خوردن تعادل زیستی محیط و گسترش مناطق انتشار و افزایش جمعیت این آفت گردیده است.
مشخصات حشره Eurygaster integriceps
طول حشره کامل 12.5 - 8 و عرض آن8-5میلیمتر است و علت اصلی دامنه نسبتا وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل شیوه زندگی آفت است که بر اساس بررسیها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره 2 شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی دراندازه آفت شده است. جمعیتی از این حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می‌کنند و ضمن تغذیه از گیاهان غیره زراعی بخصوص گندمیان و بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می‌پردازند.افراد این گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب 10.5 - 8 و 6.8 - 5 میلیمتر است. در حالی که گروه دوم از این حشره که از گندم و جو تغذیه می‌کنند بخصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله‌ور می‌شوند جثه‌ای بزرگتر دارند. رنگ حشره کامل بسیار متغیر بوده و رنگ عمومی آنها قهوه‌ای و زرد خاکی است که این نیز از روشن تا تیره تغییر می‌کند. به علاوه نمونه‌هایی به رنگ سیاه ، قرمز ، مسی و زرد کهربایی نیز دیده می‌شود. سطح پشتی حشره کامل ممکن است عاری از هر گونه لکه مشخص و یا دارای لکه‌های تیره با ابعاد و شکلهای مختلف بخصوص روی سپر دیده می‌شود. سر حشره مثلثی است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبی سر دو چشم مرکب دیده می‌شود.
تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بیرونی دستگاه تناسل آنهاست که در انتهای قسمت زیرین شکم واقع است. این قطعه در حشرات نر ساده است و هیچگونه تقسیم بندی در آن دیده نمی‌شود در حالی که در حشرات ماده به 6 قسمت بزرگ و دو قسمت کوچک تقسیم می‌شود. تخم حشره کروی و قطر آن یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخهای تنفسی واقع است. رنگ پوره‌های سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می‌شود.
مناطق انتشار سن گندم
مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرزهای ایران با عراق و ترکیه و از طرف خاور به مرزهای کشور با افغانستان و پاکستان می‌رسد، به عبارت دیگر از مرزهای غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران زیر پوشش این حشره قرار دارد. در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر در بقیه مناطق فعالیت خود را گسترش داده است و تا مرزهای ترکمنستان ، آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت مصون مانده است.
تغذیه حشره
پوره‌ها بیشتر عمرشان را روی ساقه و خوشه غلات سپری می‌کنند و در صورت گرمی هوا قادرند تغذیه خود را در طول شب انجام دهند. با این وجود در طول گرمای روز بیشتر پوره‌ها در جستجوی پناهگاهی در برگهای پایین و یا در خاک هستند. 5 مرحله پورگی وجود دارد و سن‌های بالغ نسل جدید به بیشترین وزن نیاز دارند چرا که بقای آنها در آینده بستگی به ذخایر چربی دارد که انباشته‌اند. در سنین آخر پوره‌ها تحرک کمتری دارند و اغلب به مدت چند ساعت بی‌حرکت باقی می‌مانند در این مرحله اگر گندم‌ها زود برداشت شده باشند، این حشرات قادر نخواهند بود که به میزان کافی ذخیره چربی در بدنشان بسازند و این مسئله در بقاء آنها در آینده تاثیر زیادی دارد.
پیشگیری و کنترل
به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت‌کش‌ها در بلند مدت می‌بایست خودداری کرد. در اغلب آفات مثل حشرات ، کنه‌ها ، نماتدها و بیماری‌ها و علفهای هرز ثابت شده است که یک مدیریت تلفیقی ، شامل بکارگیری عملیات زراعی و کنترل بیولوزیکی می‌باشد. آفت‌کش‌ها فقط زمانی بکار گرفته می‌شوند که سایر روشهای کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد. بهترین روش برای کنترل آفت روشی است که بتواند بر مبنای محاسبات اقتصادی قابل دوام و بی‌خطر برای محیط زیست باشد.
کنترل زراعی
این روشها شامل مجموعه اقداماتی است که می‌تواند از طغیانهای جدی سن گندم بدون نیاز به کاربرد آفت‌کش جلوگیری کند و غالبا نقش پیشگیری دارند. برداشت زود هنگام ، زود کاشتن و یا کاشت واریته‌های مقاوم‌تر ، وجین کردن کامل علفهای هرز در تمام طول فصل ، تناوب کشت با محصولاتی غیر از غلات ، به‌زراعی در کشت غلات که باعث می‌شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود.
کنترل بیولوژیکی
به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفت‌کش‌های در دسترس ، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روشهای شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است.
درحقیقت کنترل بیولوژیک پدیده‌ای طبیعی است که هدف آن تنظیم جمعیت موجودات می‌باشد. کنترل بیولوژیک ممکن است به صورت طبیعی یا با دخالت انسان اتفاق بیافتد، که به این نوع کنترل، کنترل بیولوژیک کاربردی اطلاق می‌شود.
دشمنان طبیعی حشرات پارازیتوئید از عمومی‌ترین دشمنان طبیعی آفات به شمار می‌آیند که در برنامه‌های کنترل بیولوژیک به روشهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. برنامه‌های کنترل بیولوژیک در مورد حشرات پارازیتوئید بیشتر درباره‌ی دو راسته (Hymenoptera) یا بال‌غشائیان و (Diptera) می‌باشد.مهم ترین گونه های زنبورهای پارازیتوئید تخم سن گندم از خانوادة Scelionidae وجنس Trissolcus هستند.گونه غالب این زنبورها در اکثر مناطق کشور T. grandis می باشد. میزان پارازیت شدن تخم توسط این زنبورها از منطقه ای به منطقة دیگر متفاوت است و در اکثر مناطق کشور این زنبورها یکی از عوامل کلیدی کاهش جمعیت سن گندم به شمار می آیند. این زنبورها بیشتر در زیر پوستک درختان میوة سردسیری زمستان گذرانی می کنند و قبل از ورود به مزارع از شهد گل های این درختان تغذیه می کنند .برای حمایت از این زنبورها باید از سمپاشی های بی رویه جلوگیری و در اکوسیستم های زراعی از طریق ایجاد باغ و یا کاشت درختانی مثل بید و بادام و غیره در کنار نهر های حاشیة مزارع تنوع ایجاد کرد .درخصوص این زنبورها، می توان پرورش انبوه و رهاسازی آنها را به عنوان یکی از روش های کنترل در برنامه مدیریت تلفیقی سن گندم مورد استفاده قرار داد. انواع موجوداتی هستند که برای کنترل بیولوژیک آفات مورد استفاده قرار می‌گیرند.
از سایر گونه های زنبورهای پارازیتوئید می توان به اشاره کرد.
Trissolcus semistriatus و Trissolcus vassilievi
از سایر دشمنان دشمنان طبیعی سن گندم مگس های پارازیتوئید از خانواده Tachinidae هستند. این مگس ها پوره های سنین 4 و 5 و سن های بالغ را پارازیته می کنند.
کنترل شیمیایی
به صورت کلی همه آفت‌کش‌ها اثر مرگ و میر لازم روی سن گندم را دارند ولی کاربرد آفت کشها همیشه باعث کاهش جمعیت سن گندم نمی‌شود. از سم‌هایی که برای کنترل این آفت استفاده می‌شود می‌توان پیرتروئیدهای مصنوعی ما‌نند دلتامترین به دلیل سمیت کم برای پستانداران بکار گرفته می‌شود و نیز از آفت‌کش‌های متداول دیگر می‌توان هیدروکربنهای کلره و ارگانوفسفاتها مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند.باید دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشی باید تکرار شود. بطور کلی حشرات کوچکتر خیلی راحت‌تر توسط یک حشره کش کشته می‌شوند. باید توجه کرد که سن‌های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا باید قبل از جفت‌گیری کنترل شوند.
گردآوری کننده: کیان ابراهیمی
این وبلاگ به منظور ارائه مطالب در زمینه گیاهان زراعی و کمک به کسانی که در این زمینه فعالیت دارند درست شده و در این زمینه فعالیت می کند